Εισήγηση Γεωργιάδη Κωνσταντίνου – Προς μία επιστήμη και ένα σχολικό μάθημα Θεολογίας ως «Πρώτης Φιλοσοφίας»

Κωνσταντίνος Γεωργιάδης

Θεολόγος (Δρ) – Νομικός ΑΠΘ / Μουσικό Σχολείο Καβάλας

Άξιο απορίας είναι πώς η σύγχρονη επιστημολογία, ενώ ριζώνει στον ἕλληνα λόγο με άξονα τον Αριστοτέλη, δεν λαμβάνει τον ίδιο το συνεκτικό του δεσμό, τη Θεολογία υπό την έννοια και θέση της Πρώτης Φιλοσοφίας. Η ενότητα της γνώσης, που συνεπάγεται την ενότητα της ατομικής και της συλλογικής συνείδησης, αποτελεί πρωταρχικό αίτημα της Δημόσιας Παιδείας μέσω μίας προτεινόμενης (μετα)επιστήμης των επιστημών. Η υποβολή και μόνον των υπαρξιακών ερωτημάτων και η διαλεκτική τους διαχείριση στα όρια του Λόγου θα αποτελούσε τον πυρήνα μιας κεφαλαιώδους για το λόγο αυτό επιστήμης και ενός επίσης κεφαλαιώδους σχολικού μαθήματος. Πέραν της αναγκαιότητας συνδέσμου μεταξύ των επιστημών, προέχει η ίδια η ανθρώπινη συνείδηση κατά τη νοητική της λειτουργία, που διακρίνεται εξίσου και στη θεολογική, και η ατροφία της στο επίπεδό της αυτό.

Το πώς αυτή η πρώτη επιστήμη θα ονοματιζόταν αποτελεί παρεπόμενο ζήτημα. Και πάλι ουσιαστικά η αναγωγή στη Θεολογία θα γινόταν, καθώς ό,τι υποδηλώνεται είναι η έρευνα μιας πρώτης αρχής, του θεού υπό ευρεία έννοια και σε ό,τι και αν ταυτοποιούνταν. Ερωτάται δηλαδή εάν η Θεολογία σε μια διαχρονία που καλύπτει την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και τη μεσαιωνική χριστιανική της συνέχεια, πριν δηλαδή από τη νεωτερική διάσπαση Λόγου και Πίστεως και τη θρησκειοποίησή της, ήταν κάτι διαφορετικό. Ακόμη και μετά την απόρριψη της όποιας θείας αρχής κατά την αντικειμενική της υπόσταση, πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί ένα άλλο απόλυτο με συμβολική μεν, διϋποκειμενική δε, υπόσταση; Είναι άλλο, λοιπόν, η όποια επιστήμη καθαυτή, που κινείται καταφατικά ή αποφατικά σε συγκεκριμένο τομέα του επιστητού, και άλλο οι κρατούσες θεωρίες εντός αυτής, όπως για τη Θεολογία και ως η «ἀληθὴς φιλοσοφία» υπήρξε αυτή που κομίζει η ελληνόφωνη και λατινόφωνη ενιαία Εκκλησία των επτά Οικουμενικών Συνόδων.

Αποσαφηνίζεται πλέον ότι προτείνεται για τη σύγχρονη Δημόσια Παιδεία ένα μάθημα Θεολογίας το οποίο θα αντικαθιστά ή θα κινείται ανεξάρτητα προς την κατηχητική ή θρησκειολογική κατεύθυνση των Θρησκευτικών. Ομιλούμε δηλαδή για Θεολογία με την κυριολεκτική σημασία του όρου, όπου είναι άλλο ο Θεός με την έννοια του απολύτου ως διακριτού αντικειμένου γνώσης και άλλο το φαινόμενο της θρησκείας. Το μείζον για το προτεινόμενο θεολογικό μοντέλο θα ήταν η ελευθερία της σκέψης και καθαυτός σκοπός η κριτική της ανάπτυξη, όπως συμβαίνει με κάθε επιστήμη, πλαίσιο από το οποίο δεν θα επιδίωκε να αποδράσει ουδείς βέβαιος για την ορθότητα του δόγματος του, πόσω μάλλον αυτός που η ίδια η πολιτισμική του παράδοση του το επιβάλλει. Επ’ αυτού, κληροδοτείται σήμερα το μοντέλο της Θεολογίας ως πρώτης φιλοσοφίας, όπως αναπτύσσεται στην ελληνική σκέψη και αναμορφώνεται στη συνέχεια της Εκκλησίας. Όλως παραδόξως, αυτή η μαθηματική θεολογική λογική ισχύει κατηγορηματικά και για τη συνοδική και πατερική εκκλησιαστική παράδοση, όπου η λέξη «Πίστις» δίχως τις νεωτερικές νοηματικές της επιφορτίσεις, κάθε άλλο παρά τη σημασία της «εὐπείθειας» λαμβάνει, ταυτιζόμενη με την έννοια της πεποίθησης με τον επιστημονικό λόγο.

Το παραδοσιακό λοιπόν συναντά το σύγχρονο και αντίστροφα, ως η κλασική κοινή έννοια όπου μπορούν να συναντηθούν όλες οι κοινωνικές ετερότητες, ακόμη και αυτές που φιλονικούν σήμερα μεταξύ τους πάνω στο Μάθημα των Θρησκευτικών. Δεν είναι η θρησκεία το μείζον, αλλά το όλον του ανθρώπου και των επιστημών, όπου συμπεριλαμβάνεται και η θρησκεία. Τελικά, τα όποια σχετικά ιδεολογικά διλήμματα θα αποδειχθούν ψευδή μέσα από μια επιστημολογική προσέγγιση, που αφορά και ιστορικό υπόβαθρο που παραπέμπει η 2^η Διάταξη του Συνταγματικού Άρθρου 16.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Albrecht, M. (2006). Latin Literature and Roman Scholarship. In I. Taifacos (ed.). The Origins of European Scholarship: The Cyprus Millennium International Conference. Wiesbaden GmbH: Franz Steiner Verlag.

Brooke, H.J. (2008). Επιστήμη και Θρησκεία. (Β. Βακάκης, μεταφρ., Κ. Γαβρόγλου, επιμέλεια) Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Γεωργιάδης, Κ. (2016). Ἡ Θεολογία καὶ δὴ ἡ Δογματικὴ ὡς ἱστορικοφιλολογικὴ καὶ νομικὴ ἐπιστήμη κατὰ τὸ συνοδικὸ πρότυπο. Γρηγόριος Παλαμᾶς, 851 (4), 73-112.

________________(2015). Ἀριστοτέλης καὶ Γρηγόριος Παλαμᾶς: Θεὸς καὶ Θεολογία στὰ ὅρια τοῦ Λόγου. Θεολογία, 87 (3), 25-58.

Γιαγκάζογλου, Στ. (1994). Ἡ ἀποδεικτικὴ μέθοδος στὴ θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ. Στο Κ. Βουδούρη (εκδ.). Φιλοσοφία καὶ Ὀρθοδοξία (σσ. 45-66). Αθήνα: Διεθνὲς Κέντρον Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας καὶ Πολιτισμοῦ καὶ Κ.Β.

_______________ (2001). Κοινωνία Θεώσεως. Ἡ σύνθεση Χριστολογίας καί Πνευματολογίας στό ἔργο τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Αθήνα: Δόμος.

_______________ (2016). Βίος καὶ Λόγος στὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση. Αθήνα: Δόμος.

Ζήσης, Θ. (2000). Ἡ χρήση τῶν ἀποδείξεων στή θεολογία κατά τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ. Στο Γ. Ι. Μαντζαρίδης (εκδ.). Πρακτικά Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ (σσ. 525-539). Ἅγιον Ὄρος: Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου.

Cat, J. (2017). The Unity of Science. In Edward N. Zalta (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy. Ανακτήθηκε από https://plato.stanford.edu/entries/scientific-unity/

Kahlos, M. (2007). Debate and Dialogue: Christian and Pagan Cultures, c. 360-430. New Critical Thinking in Religion, Theology and Biblical Studies. Aldershot: Ashgate Publishing Ltd.

Ματσούκας, Ν. (1986). Ἡ διπλὴ θεολογικὴ μεθοδολογία τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ, Στο Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Θεσσαλονίκη: Ι. Μ. Θεσσαλονίκης.

____________ (1988). Τὸ μέλλον τῆς Θεολογίας, Στο Ἐπιστημονικὴ Ἑπετηρίδα Θεολογικῆς Σχολῆς ΑΠΘ 30 (Διακονία. Ἀφιέρωμα στὴ Μνήμη Βασιλείου Στογιάννου).

____________ (1996-1997). Φιλοσοφικές αρχές της πατερικής θεολογίας. Στο Πρακτικὰ τοῦ Β΄ Συνεδρίου Συλλόγου Φοιτητῶν Θεολογικῆς Σχολῆς ΑΠΘ «Η Φιλοσοφία και η Θεολογία στην πατερική παράδοση».

____________ (⁷2002). Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρᾶ (ΦΘΒ 6).

Μεσσάρη Α. (2012). Η έννοια της διαλεκτικής στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αθήνα: Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ (Διδ. Διατριβή).

Στογιαννίδης, Αθ. (2003). Μεταμοντέρνο και Ορθόδοξη Χριστιανική Αγωγή. Ένας διάλογος με τους Jean François Lyotard, Wolfgang Welsch και Gianni Vattimo. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

______________ (2013α). Φιλοσοφία της παιδείας και Χριστιανισμός. Μία στοχαστική περιδιάβαση στα ανθρωπολογικά μονοπάτια της ορθόδοξης και της προτεσταντικής θρησκευτικής παιδαγωγικής. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

______________ (2013β). Η δυναμική του διαθεματικού-διεπιστημονικού διαλόγου μεταξύ Μαθήματος της Φυσικής και Μαθήματος των Θρησκευτικών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Ένα παράδειγμα προσέγγισης διεπιστημονικών μακρο-εννοιών και μακρο-γενικεύσεων. Στο Στογιαννίδης, Αθ. (2013) Μελετήματα Σχολικής Παιδαγωγικής και Διδακτικής του Μαθήματος των Θρησκευτικών. Α΄ (σσ. 177-218). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

Τερέζης, Χρ. (1993). Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πεντζοπούλου-Βαλαλᾶ, Τ. (2015). Ἡ θεολογία τοῦ Ἀριστοτέλη. Τὸ βιβλίο Λ´ τῶν Μετὰ τὰ Φυσικά. Αθήνα: ΖΗΤΡΟΣ.

Romanides, J. S. (1960-1961). Notes on the Palamite Controversy and Related Topics. I. GΟThR, 6, 186-205.

_____________ (1963-1964). Notes on the Palamite Controversy and Related Topics. II. GΟThR, 9, 225-270.

Rossum, J. (2000). Ἡ θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ καί ὁ Θωμισμός. Στο Γ. Ι. Μαντζαρίδης (εκδ.). Πρακτικά Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ (σσ. 525-539). Ἅγιον Ὄρος: Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου.

Φαράντου, Μ. Λ. (1995). Ἐπιστήμη καὶ Θρησκεῖα, Θεολογία, 66 (1), 55-111.

Χατζοπούλου, Κ (2015) Τα άκυρα επιχειρήματα και η οικονομία της σκέψης. Ανακτήθηκε από

www.respublica.gr/2015/11/column/thoughteconomy/

ΠΗΓΕΣ

Ἀριστοτέλους, Κατηγορίαι. Ἀναλυτικὰ Πρότερα. Im. Bekker (ed.), Aristoteles, Vol. I (24-70). Berlin: Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin.

___________ Ἀναλυτικὰ Ὕστερα. Im. Bekker (ed.), Aristoteles, Vol. I (71-100).

___________ Τοπικά. Im. Bekker (ed.), Aristoteles, Vol. I (100-164).

___________ Περὶ Ψυχῆς. Im. Bekker (ed.), Aristoteles, Vol. I, (402-435).

___________ Μετὰ τὰ Φυσικά. Im. Bekker (ed.), (1831). Aristoteles, Vol. II (980-1093), Berlin: Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin.

Γρηγορίου Παλαμᾶ, Α´ Πρὸς Ἀκίνδυνον. Π. Κ. Χρήστου (εκδ.), Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἅπαντα τὰ ἔργα, τόμ. 1, Θεσσαλονίκη 1981 (397-433).

_______________ Α´ Πρὸς Βαρλαάμ. Π. Κ. Χρήστου (εκδ.), Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἅπαντα τὰ ἔργα, τόμ. 1 (444-513).

_______________ Β´ Πρὸς Βαρλαάμ. Π. Κ. Χρήστου (εκδ.), Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ἅπαντα τὰ ἔργα, τόμ. 1, (514-587).

Μίλ, Τζ. Στ. (1983). Περί ἐλευθερίας. (Ν. Μπαλῆς, μεταφρ.) Αθήνα: Επίκουρος.

Kant, Im. (1922). Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft. In K. Vorländer (ed.). Der Philosophischen Bibliothek 45, Leipzig: Verlag von Felix Meiner.

________ (2007). Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο. (Κ. Ανδρουλιδάκης μεταφρ.) Αθήνα: Πόλις.