Εισήγηση Σταμοβλάση Δημητρίου – Επιστημολογικά και Μεθοδολογικά Ζητήματα της Έρευνας στη Διδακτική των Επιστημών: Μια προσέγγιση με βάση την Θεωρία Πολυπλοκότητας

Δημήτριος Σταμοβλάσης

Επίκουρος Καθηγητής Μεθόδων Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών & Στατιστικής,

Τμήμα Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής, ΑΠΘ

stadi@auth.gr

Οι φιλοσοφικές –οντολογικές και επιστημολογικές- θεωρήσεις για την πραγματικότητα έχουν καθοριστική επίδραση στις εμπειρικές επιστήμες, διότι επηρεάζουν άμεσα την μεθοδολογία της έρευνας. Στη διδακτική των επιστημών, μια εφαρμοσμένη επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των φαινόμενων που σχετίζονται με τη διδασκαλία και τη μάθηση, συνυπάρχουν, όπως και σε όλες τις κοινωνικές επιστήμες, μεθοδολογικές προσεγγίσεις που βασίζονται σε αντί-διαμετρικά αντίθετες φιλοσοφικές παραδοχές – οντολογικές και επιστημολογικές. Πάρα τις διαφορές, σε όλες τις παραδοσιακές μεθοδολογικές προσεγγίσεις υπάρχουν κοινά σημεία. Ένα από αυτά είναι η απουσία βασικών θεωρήσεων της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου για μια πραγματικότητα που αλλάζει συνεχώς στον χρόνο, η οποία δηλώνει σε σύγχρονη γλώσσα ένα δυναμικό σύστημα. Οι οντολογικές παραδοχές, φυσικά, δεν είναι μια αυθαίρετη ούτε αμετάκλητη επιλογή, αλλά είναι συνυφασμένες με τη μεθοδολογία της έρευνας και μπορούν να αλλάξουν με την εξέλιξη της μεθοδολογίας, η οποία μπορεί να είναι ή να μην είναι επιστημολογικά συμβατή με την οντολογία των φαινομένων ή των συστημάτων που εξετάζονται. Για παράδειγμα, οι έρευνες, ποσοτικές και ποιοτικές, που περιορίζονται σε μελέτες-στιγμιότυπα (cross-sectional) είναι επιστημολογικά ασύμβατες για συστήματα που εξελίσσονται στο χρόνο. Επιπλέον έχει γίνει κατανοητό ότι τα συστήματα που εξετάζονται στις κοινωνικές επιστήμες δεν είναι απλά, ντετερμινιστικά, αλλά πολύπλοκα. Η πολυπλοκότητα είναι ιδιότητα των συστημάτων που αποτελούνται από μικρότερα συστήματα ή στοιχεία τα οποία αλληλεπιδρούν συνεχώς μεταξύ τους με μη-γραμμικές δράσεις και αναδράσεις (feedback loops) και οι ιδιότητες του όλου δεν μπορούν να αναχθούν στα επιμέρους. Στη μελέτη τέτοιων συστημάτων πολλά επιστημολογικά ζητήματα χρήζουν επανεξέτασης: Τα ζητήματα αυτά αφορούν την αιτιότητα/τυχαιότητα και τον τρόπο διαχείρισής τους, τη γραμμικότητα ως γενικότερη αντίληψη σχέσεων και τον αναγωγισμό που επικρατεί στην εξήγηση.

Οι προκλήσεις για τη μελέτη πολύπλοκων δυναμικών συστημάτων οδήγησαν στην εμφάνιση ενός νέου επιστημονικού παραδείγματος στο χώρο των κοινωνικών επιστημών, το οποίο στηρίζεται στη θεωρία πολυπλοκότητας και μη-γραμμικών δυναμικών συστημάτων – complexity theory and nonlinear dynamics (Nicolis & Nicolis, 2007). Η επιρροή της θεωρίας πολυπλοκότητας στις κοινωνικές επιστήμες και το ενδιαφέρον για τη μεταφορά του μη-γραμμικού πλαισίου έχουν αυξηθεί σημαντικά στο χώρο της μεθοδολογίας της έρευνας την τελευταία δεκαετία, τόσο σε θεωρητικό και φιλοσοφικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ανάπτυξης και εφαρμογής στατιστικών μεθόδων για τον έλεγχο υποθέσεων και την ανάπτυξη Θεωρίας σε διάφορα επιστημονικά πεδία (Guastello, 2002∙ Kelso, 1999∙ Thelen & Smith, 1994). Στο χώρο της εκπαιδευτικής έρευνας και των επιστημών της αγωγής, με καθυστέρηση σχετικά με τα άλλα πεδία, έχουν επίσης σημειωθεί εξελίξεις με ενδιαφέρουσες εφαρμογές σε διάφορα επίπεδα πολυπλοκότητας, από την ατομική συμπεριφορά μέχρι τη μελέτη του εκπαιδευτικού συστήματος συνολικά (Stamovlasis, 2011, 2016).

Οι νέες μεθοδολογικές προσεγγίσεις αποτελούν ένα νέο παράδειγμα, με την Kuhnian έννοια το όρου, διότι βασίζονται σε μια Επιστημολογία που ενσωματώνει τις υπάρχουσες τάσεις (ποσοτικές και ποιοτικές) αμβλύνοντας τις διαφορές τους σε φιλοσοφικό επίπεδο και αναπτύσσοντας μια νέα προοπτική στην κατανόηση του Κόσμου γενικότερα. Στην εκπαιδευτική έρευνα και τη διδακτική των επιστημών, η εφαρμογή των μη γραμμικών προσεγγίσεων και της θεωρίας πολυπλοκότητας έχει προσφέρει ενδιαφέρουσες απαντήσεις σε θέματα που αφορούν την σχολική αποτυχία, την αντικοινωνική συμπεριφορά, την αλληλεπίδραση στο σχολείο και την αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων.

Βιβλιογραφία

Guastello, S. J. (2002). Managing emergent phenomena: Nonlinear dynamics in work organizations. NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Kelso, S.J.A. (1999). Dynamic patterns. Cambridge: The MIT Press.

Koopmans, M., & Stamovlasis, D. (Eds). Complex Dynamical Systems in Education: Concepts, Methods and Applications (pp. 273-297). Switzerland: Springer Academic Publishing.

Nicolis, G. & Nicolis, C. (2007). Foundations of Complex Systems. Singapore: World Scientific.

Prigogine, I. & Stengers, I. (1984). Order out of chaos: Man’s new dialogue with nature. New York: Bantam.

Stamovlasis, D. (2011). Nonlinear dynamics and Neo-Piagetian Theories in Problem solving: Perspectives on a new Epistemology and Theory Development. Nonlinear Dynamics, Psychology and Life Science, 15, 145-173.

Stamovlasis, D. (2016). Catastrophe Theory: Epistemology, Methodology and Application in Science Learning. In M. Koopmans and D. Stamovlasis (Eds). Complex Dynamical Systems in Education: Concepts, Methods and Applications. New York: Springer (in Press).

Thelen, E., & Smith, L. (1994). A dynamic systems approach to the development of cognition and action. Cambridge, MA: MIT press.