Περιβαλλοντική ηθική, τεχνολογία, κλιματική δικαιοσύνη & Δίκαιο περιβάλλοντος

Παναγιώτης Γαλάνης, Δικηγόρος, Δρ. Νομικής ΕΚΠΑ, Μτδρ Δικαίου Περιβάλλοντος Νομικής ΕΚΠΑ & Δημήτριος Σκαφτούρος, Δικηγόρος, Υπ. Δρ. Νομικής ΕΚΠΑ, ΜΔΕ Δημοσίου Δικαίου Νομικής ΕΚΠΑ

Η πρακτική εφαρμογή της προστασίας του εννόμου αγαθού του περιβάλλοντος και η ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής ευρίσκουν, όπως είναι εύλογο, ως «αντίπαλο δέος» αφενός την οικονομική δραστηριότητα των προσώπων, που δεσμεύεται και ενίοτε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να κινδυνεύει να καταλυθεί. Για την αποσόβηση των κινδύνων καλείται ο νομοθέτης να επιφέρει ισορροπία. Σημειωτέον είναι, ότι παλιότερα και υπό το κράτος αναπτυξιακών στόχων είχε παγιωθεί η αντιμετώπιση του περιβάλλοντος ως πλουτοπαραγωγικής πηγής και αυτός ήταν εν πολλοίς και ο λόγος που έχαιρε προστασίας (π.χ. το δάσος παλαιότερα νομικά αποτελούσε αποκλειστική πηγή ξυλείας και δασοπονικών προϊόντων).

Πρέπει να τονιστεί προεξαγγελτικά πως το δίκαιο γενικά διαφοροποιείται από την ηθική, επειδή η δεύτερη ενέχει τον κίνδυνο «ηθικοκρατίας» που θα οδηγούσε σε διαστρέβλωση τους νομικούς κανόνες. Η μελέτη των «περιβαλλοντικών αξιών» καταδεικνύει την ηθική σεβασμού της φύσης και ηθική μας ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον, που μεταφράζεται και νομικά στο σύγχρονο Δίκαιο Περιβάλλοντος, όπερ και αποτελεί το αντικείμενο της εισήγησης. Η διάκριση αυτή εισάγεται από τον H. Jonas ως δέσμευση έναντι του μέλλοντος στη σφαιρικότητα μεταθέτοντας της της άμεσες ή έμμεσες συνέπειες των πράξεων της τεχνολογίας, η οποία αποκαλείται «συσσωρευτική» ή «εξαναγκαστική» και ως εκ τούτου φυσικοποιείται.

Η σύγχρονη θεωρία εκλαμβάνει τα θετικά και τα αρνητικά γνωρίσματα της τεχνολογικής ανέλιξης ως αδιάσπαστα μεταξύ της και συμπεραίνει πως η κυριαρχία πάνω στη φύση επεκτείνεται σαφώς και στην κυριαρχία πάνω της ανθρώπους. Η τάση αυτή του τεχνοκεντρισμού διαχωρίζεται σε δύο «ρεύματα»: αυτό της υποστήριξης της αφθονίας που υποστηρίζει την τεχνολογική καινοτομία και ανάπτυξη ως conditio sine qua non της προόδου του ανθρώπινου γένους και άρα κάθε εμπόδιο μπορεί να υπεκερασθεί με τη θέληση και εργασία των επιστημόνων και σε αυτό της διαχείρισης που πρεσβεύει ότι οι κατάλληλες διαχειριστικές πρακτικές και νομοθετικές ρυθμίσεις θα μετριάσουν την ανάλωση των φυσικών πόρων και άρα δεν απαιτείται αλλαγή της πολιτικής εξουσίας. Θα λέγαμε πως ο τεχνοκεντρισμός διέπεται από ορθολογιστικό πρόσημο, υποστηρίζοντας την αναγκαιότητα εσωτερικοποίησης του περιβαλλοντικού κόστους στην οικονομία, με τη μετάθεσή του στον ρυπαίνοντα (κατά τη γνωστή αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει») και κατά τούτο θάλπει το ιδεώδες του homo economicus. Η εσφαλμένη ανάγνωση του τεχνοκεντρισμού οδηγεί στην κρίση περί διαχωρισμού τεχνολογίας και ηθικής. Στην πραγματικότητα, της, η ηθική πρόοδος, όχι μόνο δεν είναι αποκομμένη από την επιστημονική και τεχνολογική «έκρηξη», αλλά συνιστά τη λυδία λίθο της επιτυχίας της. Είναι εν πολλοίς το δόγμα της «βιώσιμης ανάπτυξης», το οποίο επανεξετάζεται.

Στις διαδικασίες αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, καθώς και προσαρμογής εμπλέκεται πλήθος ηθικο-κοινωνικο-ψυχολογικών παραγόντων. Η βλάβη του κλίματος ερείδεται εν πολλοίς στην ιδέα του «ανθρώπινου εξαιρετισμού» (human exceptionalism), ήτοι στην πεποίθηση των ανθρώπων ότι είναι μοναδικοί στη Γη, καθώς και στη δυϊστική θεωρητική προσέγγιση (dualistic view), ήτοι στον τρόπο κατανόησης του κόσμου εκείνον που αντιμετωπίζει ανθρώπους και κοινωνία ως ξεχωριστές οντότητες. Πρόκειται για χαρακτηριστικό της «κοινωνίας της διακινδύνευσης», όπως την εννόησε ο U. Beck. Η κλιματική αλλαγή, όμως, είναι σημαντική και διότι οι αιτίες και οι συνέπειές της κατανέμονται άνισα στην κοινωνία. Τούτο έχει ως συνέπεια να περιγράφεται το φαινόμενο ως «απόλυτη ηθική καταιγίδα», η πολυπλοκότητα του οποίου καθιστά δυσχερή την αντιμετώπισή του.

Βιβλιογραφία (για την περίληψη)

Ξενόγλωσση

− A.K. Agarwal, C. Sarthou, “LES ENJEUX DE L’ENVIRONNEMENT.” Revue Des Deux Mondes, 2001, 80–90, http://www.jstor.org/stable/44189654. Accessed 20 Apr. 2022.

− Albayrak, Required actions for EIA Regulation in Turkey, https://conferences.iaia.org/2016/FinalPapers/Albayrak,%20Ali%20-%20Required%20Actions%20for%20EIA%20Regulation%20in%20Turkey.pdf.Accessed 16 December 2021.

− J. Alder, “ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT–THE INADEQUACIES OF ENGLISH LAW.” Journal of Environmental Law, vol. 5, no. 2, 1993, 203–20, http://www.jstor.org/stable/44247957. Accessed 17 Apr. 2022.

− E. J. Allett, “Environmental Impact Assessment and Decision Analysis.” The Journal of the Operational Research

Society, vol. 37, no. 9, 1986, 901–910. JSTOR, www.jstor.org/stable/2582808. Accessed 12 May 2021.

− L.B. Andonova, S.D. VanDeveer, EU expansion and the internationalization of environmental politics in Central and Eastern Europe. In P. F. Steinberg, & S. D. VanDeever (Eds.), Comparative environmental politics: Theory, practice, and prospects, 2012, 287–312, Cambridge, MA: MIT Press.

− B. Barraqué, “LES POLITIQUES DE L’EAU EN EUROPE.” Revue Française de Science Politique, vol. 45, no. 3, 1995, 420–53, http://www.jstor.org/stable/43121733. Accessed 20 Apr. 2022.

− J. Bavaria, “An Environmental Code for Corporations.” Issues in Science and Technology, vol. 6, no. 2, 1989, 28–31. JSTOR, www.jstor.org/stable/43309443. Accessed 15 May 2021.

− T. Benton, “Marxism and Natural Limits,” New Left Review 178 (1989): 51–86, A. Gorz, Capitalism, Socialism, Ecology,London, Verso, 1994.

− R. Bhatia, W. Aaron, “Integrating Human Health into Environmental Impact Assessment: An Unrealized Opportunity for Environmental Health and Justice.” Environmental Health Perspectives, vol. 116, no. 8, 2008, 991–1000, http://www.jstor.org/stable/25071134. Accessed 20 Apr. 2022.

− M. Bidstrup, L. Kornov, M.R. Partidario, Cumulative effects in Strategic Environmental Assessment: The influence of plan boundaries, 2016, 57, Environmental Impact Assessment Review, 151.

− Α. Biondi, Scientific Evidence and the European Judiciary in: A. Biondi et als. (eds), Scientific Evidence in European Environmental Rule-Making, The Hague, Kluwer Law International, 2003.

− Ch. Boch, “The Enforcement of the Environmental Assessment Directive in the National Courts: A Breach in the ‘Dyke’?” Journal of Environmental Law, vol. 9, no. 1, 1997, 119–38, http://www.jstor.org/stable/44248117. Accessed 18 Apr. 2022.

− Bond, “WHAT IS THE ROLE OF IMPACT ASSESSMENT IN THE LONG TERM?” Journal of Environmental Assessment Policy and Management, vol. 17, no. 1, 2015, 1–6. JSTOR, www.jstor.org/stable/enviassepolimana.17.1.07. Accessed 8 May 2021.

− P. Boxall, M. Olszynski, “The Law and Economics of Environmental Harm: A Primer and Update for Environmental Sentencing (PARTS III, IV and V).” Environment in the Courtroom, edited by Allan E. Ingelson, University of Calgary Press, 2019, 457–70, https://doi.org/10.2307/j.ctvbd8hx9.36. Accessed 17 Apr. 2022.

− Brundtland Report, https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/5987our-common-future.pdf, Accessed 9 May 2021.

− C. Burns, P. Tobin, S. Sewerin, S., European environmental policy at a time of crisis: Benign neglect, or a leader losing pace? In C. Burns, P. Tobin, & S. Sewerin (Eds.), The impact of the economic crisis on European environmental policy , 2018, 199–217, Oxford, UK: Oxford University Press.

− W. Burns, “The European Union’s Emissions Trading System: Climate Policymaking Model, or Muddle? (Part 1).” Tulane Environmental Law Journal, vol. 30, no. 2, 2017, 189–216, https://www.jstor.org/stable/90008874. Accessed 18 Apr. 2022.

− D.E Busch., J.C. Trexler (eds.), Monitoring Ecosystems. Interdisciplinary Approaches for Evaluating Ecoregional Initiatives. Island Press, Washington, Covelo, London, 2003.

− L.K. Caldwell, K. Shrader-Frechette, Policy for land: Land and Ethics, Landham, MD, USA, Rowman Littlefield, 1993,146.

− D. Campo, A. Gonzalez, “IMPACT ASSESSMENT RESEARCH IN IRELAND AND SPAIN: AN OVERVIEW OF CURRENT TRENDS AND FUTURE DIRECTIONS.” Journal of Environmental Assessment Policy and Management, vol. 17, no. 1, 2015, 1–9, https://www.jstor.org/stable/enviassepolimana.17.1.08. Accessed 17 Apr. 2022.

− Del Campo, G. Ainhoa, “GIS IN ENVIRONMENTAL ASSESSMENT: A REVIEW OF CURRENT ISSUES AND FUTURE NEEDS.” Journal of Environmental Assessment Policy and Management, vol. 14, no. 1, 2012, 1–23, http://www.jstor.org/stable/enviassepolimana.14.1.09. Accessed 20 Apr. 2022.

− P. Cane, “ARE ENVIRONMENTAL HARMS SPECIAL?” Journal of Environmental Law, vol. 13, no. 1, 2001, 3–20, http://www.jstor.org/stable/44248298. Accessed 16 Apr. 2022.

− I.C. Cardenas, J.I.M. Halman, Coping with uncertainty in environmental impact assessments: open techniques, 2016, 60 Environmental Impact Assessment Review, 24.

− J. Carter, J. Howe, The Water Framework Directive and the Strategic Environmental Assessment Directive: Exploring the linkages, 2006, 26, Environmental Impack Assessment Review, 292.

− S. Charbonneau, “L’État et Le Droit de l’environnement.” Esprit (1940-), no. 461 (10), 1976, 392–407, http://www.jstor.org/stable/24263986. Accessed 25 Apr. 2022.

− F. Chatzimikes, “The Environmental Impact Assessment in the United States.” Ekistics, vol. 49, no. 293, 1982, 119–24, http://www.jstor.org/stable/43619585. Accessed 17 Apr. 2022.

− J. Civins, M. Mendoza. “Transactional Environmental Due Diligence: What Diligence Is Due?” Natural Resources & Environment, vol. 20, no. 3, 2006, 22–26, http://www.jstor.org/stable/40924674. Accessed 16 Apr. 2022.

− M. Clément, Droit européen de l’environnement, Jurisprudence commentée, ed. Bruylant, 4ème édition 2021.