Ἀρχιτεκτονική, πολεοδομικὴ ἐξέλιξη & πολιτική ὀργάνωση τῆς ἀρχαίας Ἐρέτριας τοπογραφία, κεραμική, γλυπτική, μεταλλοτεχνία & νομισματική, μὲ βάση τὶς φιλολογικές, ἐπιγραφικὲς & ἀρχαιολογικὲς πηγές, (1.050 π.Χ.-338 π.Χ.)
15 Δεκεμβρίου 2023Αλέξανδρος-Νεκτάριος Ιω. Βασιλείου-Δαμβέργης, Δρ. Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστήμιο Κρήτης
Ὁ μῦθος τοῦ Κόθου καὶ τοῦ Αἶκλου, τῶν γιῶν τοῦ Ἴωνα, ποὺ ἵδρυσαν τὶς δύο πόλεις, Ἐρέτρια καὶ Χαλκίδα, φαίνεται ὅτι ἀποτελεῖ ἀνάμνηση γεγονότων τῆς πρώιμης ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου. Τὴ θέση τοῦ Λευκαντίου ταυτίζω μὲ μυκηναϊκὴ καὶ ΠΓ Ἐρέτρια. Ἐκεῖ, στὴν Τούμπα, τὸ ἁψιδωτὸ μέγαρο ποὺ μεταβλήθηκε σὲ ἡρῷο μὲ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ βασιλικοῦ ζεύγους καὶ τὸ νεκροταφεῖο τῶν συγγενῶν του νεκροῦ στὴν εἴσοδό, παρουσιάζει ἀνάλογη διάταξη μὲ ἐκεῖνο τοῦ Ἡρώου τῆς Δυτικῆς Πύλης στὴν Ἐρέτρια.
Γύρω στὸ 800 (ΜΓΙΙ) τοποθετεῖται ἡ ἵδρυση νέου οἰκισμοῦ στὴ θέση τῆς Ἐρέτριας. Μετὰ τὸ 750 π.Χ. ἡ Ἐρέτρια προοδευτικά ἀναπτύσσεται. Δίπλα στὸν ΜΓΙΙ βόθρο- βωμὸ τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ἀπόλλωνος Δαφνηφόρου χτίζεται πρὶν τὸ 750 τὸ «Δαφνηφορεῖο». Ὁ βόθρος-βωμὸς κατασκευάστηκε γιὰ νὰ τελεῖ ὁ βασιλιὰς τὴν λατρεία τοῦ πολιούχου θεοῦ τῆς παλαιᾶς Ἐρέτριας τοῦ Ληλαντίου πεδίου, δηλαδὴ τοῦ Ἀπόλλωνος. Γύρω στὸ 725 π.Χ. κτίζεται στὸ ἱερό ὁ ΥΓΕ ἑκατόμπεδος ναός. Ἔτσι, κατὰ τὸν 8ο αἰώνα γεννιέται τὸ κύριο ἀστικὸ ἱερὸ τῆς Ἐρέτριας, αὐτὸ τοῦ πολιούχου Δαφνηφόρου Ἀπόλλωνα, ποὺ γίνεται τὸ κέντρο τῆς δημόσιας, πολιτικῆς καὶ οἰκονομικῆς ζωῆς τῆς πόλεως. Ὁ περίβολος τοῦ «Δαφνηφορείου» ἴσως περιέκλειε τὸ σπίτι τοῦ βασιλιὰ καὶ ἄλλα σπίτια συγγενῶν του. Ὅταν αὐτὸς πέθανε εἰρηνικὰ ἢ σκοτώθηκε σὲ μάχη μὲ τοὺς Χαλκιδεῖς γύρω στὸ 750 π.Χ. ἐτάφη μὲ τιμὲς, κατὰ τὰ ὁμηρικὰ ἔθιμα ταφῆς, στὸ ὑψωματάκι, ὅπου ἀργότερα ἡ Δυτικὴ Πύλη. Ἀπὸ πλευρᾶς τεχνογνωσίας θὰ ἐξετάσουμε τὴν κεραμική, τὴν κατασκευὴ τῶν κτισμάτων τοῦ Λευκαντίου, τοῦ ἱεροῦ τοῦ Δαφνηφόρου Ἀπόλλωνος, τὸ ἐργαστήριο τοῦ χροσοχόου τῆς ἀνασκαφῆς Θέμελη, καθὼς καὶ τὰ λείψανα τοῦ Ἡρώου μὲ τοὺς χάλκινους ταφικοὺς λέβητες.
Ἡ Ἐρέτρια ἀκμάζει κατὰ τὴν ΥΓΕ καὶ ΑΡ ἐποχή, ὀργανώνει τὸ πολιτικό της κέντρο καὶ τὴ χώρα της, καὶ ἱδρύει ἀποικίες στὰ πάράλια τῆς Μακεδονίας καὶ τὴν Χαλκιδική. Ἡ κατασκευὴ τοῦ δωρικοῦ ΥΑΡ ναοῦ τοῦ Δαφνηφόρου Ἀπόλλωνος (530-510 π.Χ.) μαρτυρεῖ τὴν οἰκονομικὴ ἰσχὺ τῆς πόλεως. Ἡ Ἐρέτρια ἔστειλε ἐνισχύσεις στὴν Ἰωνικὴ ἐπανάσταση κατὰ τὰ ἔτη 499-494 π.Χ., πολιορκήθηκε καὶ καταστράφηκε τὸ 490 π.Χ. ἀπὸ τοὺς Πέρσες1 (Ἡρόδοτος, Ἱστορία, VI, 94 καὶ ἑξῆς). Ἐδῶ θὰ μελετήσουμε τὰ λείψανα τοῦ ἀρχαϊκοῦ τείχους στὴ Δυτικὴ πύλη, τὸ στρῶμα καταστροφής σὲ ὅλη τὴν πόλη, τὴν ἀρχιτεκτονικὴ καὶ τὰ κατεστραμμένα ἀπὸ τοὺς Πέρσες ἐναέτια γλυπτὰ τοῦ ναοῦ τοῦ Δαφνηφόρου Ἀπόλλωνος. Τὸ 478 π.Χ. Ἐρέτρια καὶ Χαλκίδα ἐντάσσονται στὴν ἀθηναΐκὴ συμμαχία. Τὸ 411 π.Χ., μετὰ τὴ ναυμαχία στὸ λιμάνι τῆς Ἐρέτριας, ἡ πόλη συνέπραξε μὲ τοὺς Σπαρτιάτες μέχρι τὸ τέλος τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου (404 π.Χ.) Ὁ 4ος αἰώνας γιὰ τὴν Ἐρέτρια εἶναι περίοδος εὐημερίας κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Σπαρτιατικῆς (404- 371 π.Χ.) καὶ τῆς Θηβαϊκῆς ἡγεμονίας (371- 362 π.Χ.), πρᾶγμα ποὺ φαίνεται καὶ στὴν πολεοδομική της ἐξέλιξη. Τὸ 375 π.Χ. ἡ ἐπεκτατικὴ πολιτικὴ τῶν Ἀθηνῶν θὰ κάνει τοὺς Εὐβοεῖς νὰ συμπράξουν μὲ τοὺς Θηβαίους καὶ νὰ ἱδρύσουν τὸ Κοινὸν τῶν Εὐβοέων. Σὲ αὐτὴν τὴν ἑνότητα θὰ μελετήσουμε τὴν κατασκευὴ τοῦ ΥΚΛ ίσοδομικοῦ τείχους καὶ τῆς πολεοδομικῆς ἐξέλιξης της Ἐρέτριας, τὰ δημόσια κτήρια, τὶς οἰκίες καὶ τὰ ἱερά. Ἡ μαρτυρία τοῦ Κυριακοῦ τοῦ ἐξ Ἀγκῶνος μᾶς παρουσιάζει τὴν εἰκόνα τῆς θέσεως τῆς ἀρχαίας Ἐρέτριας στὶς 5 Ἀπριλίου 1453.
Συντομογραφίες
ΠΓ:Πρωτογεωμετρικὴ ἐποχή. ΓΕ:Γεωμετρικὴ ἐποχή. ΠΓΕ: Πρώιμη Γεωμετρικὴ ἐποχή. ΜΓΕ: Μέση Γεωμετρικὴ ἐποχή. ΥΓΕ: Ὕστερη Γεωμετρικὴ ἐποχή. ΑΡ: Ἀρχαϊκὴ ἐποχή. ΠΑΡ: Πρώιμη Ἀρχαϊκὴ ἐποχή. ΥΑΡ: Ὕστερη Ἀρχαϊκὴ ἐποχή. ΚΛ:Κλασσικὴ ἐποχή. ΠΚΛ: Πρώιμη Κλασσικὴ ἐποχή ΜΚΛ: Μέση Κλασσικὴ
ἐποχή. ΥΚΛ: Ὕστερη Κλασσικὴ ἐποχή. ΕΛ:Ἑλληνιστικὴ ἐποχή.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Ἀνδρειωμένου, Ἀ.Κ., «Ἐκ τῆς δυτικῆς νεκροπόλεως τῆς Ἐρετρίας», ΑΑΑ, τ. 7, 1974, σελ. 230-239, εἰκ. 1-9.
Ἀνδρόνικος, Μ., Ὁμηρικὰ καὶ μυκηναϊκὰ ἔθιμα ταφῆς, Ἑλληνικά, τ. 17, 40-64.
Βλαχόπουλος, Ἀνδρέας Γ. (ἐπιστημονικὸς ἐπιμελητής), Ἀρχαιολογία: Εὔβοια καὶ Στερεὰ Ἑλλάδα,
Μέλισσα, Ἀθήνα.
Βρανόπουλος, Ἐπ., Ἱστορία τῆς Εὐβοίας, Πελασγός, Ἀθήνα 1995.
Βρανόπουλος, Ἐπ., «Ἡ συμβολὴ τῆς Εὐβοιας στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἀρχαίου κόσμου», ΑΑΧ, τ. 1, 1986, σελ. 71-
8.
Βρανόπουλος, Ἐπ., Ἱστορία τῆς Εὐβοίας, Πελασγός, Ἀθήνα 1995.
Θέμελης, Π.Γ., ΠΑΕ, 1984, σελ. 212-228, πίν. 125-135.
Θέμελης, Π.Γ., ΑΑΑ, τ. 17, 1984, σελ. 115-117.
Θέμελης, Π.Γ., «Ἐρέτρια. Κυκλικὸ κτίσμα καὶ Ἡρακλῆς», ΑΕΜ, τ. ΚΣΤ’, 1984, 5, σελ. 353-361.
Θέμελης, Π.Γ., «Ἡ Ἐρέτρια τὸν 8ον αἰ. π.Χ. Ἐργαστήριον χρυσοχοΐας», Ἀρχαιολογία, τ. 42, 1992, σελ. 29-
38.
Καλτσᾶς, Ν., Fachard, Sylvian, Ψάλτη, Ἀθανασία, Γιαννοπούλου, Μιμίκα, Ἐρέτρια: ματιὲς σὲ μία ἀρχαία
πόλη, Ἀθήνα 2010.
Καραμεσίνη- Οικονομίδου, Μ., Δύο νομισματικοὶ θησαυροὶ ἀπὸ τὴν ἀνασκαφὴ στὴν Ἐρέτρια, 1981, σελ. 137-147.
Μαζαράκης-Αινιάν, Ἀλέξανδρος, Ὅμηρος καὶ ἀρχαιολογία, Καρδαμίτσα, Ἀθῆναι 2000.
Μαζαράκης-Αἰνιάν, Ἀλέξανδρος, Πρώιμοι ἱστορικοὶ χρόνοι: Πρωτογεωμετρικὴ-Γεωμετρικὴ περίοδος,
Ἱστορία τῶν Ἑλλήνων, τ. 2: Ἀρχαϊκοὶ χρόνοι, Δομή, Ἀθήνα 2005, σελ. 38-81.
Μαστραπᾶς, Ἀ.Ν., Ἑλληνικὴ ἀρχιτεκτονική, Καρδαμίτσα, Ἀθῆναι, 1994, σελ. 32,37,61.
Μπούρας, Χ.Θ., Παραδόσεις ἱστορίας τῆς ἀρχιτεκτονικῆς, τ. 1, Συμμετρία, Ἀθῆναι 1991.
Μπουρνιᾶ-Σημαντώνη (1997): Μπουρνιᾶ-Σημαντώνη, Ἔ., Ἀρχαιολογία τῶν πρώιμων ἑλληνικῶν χρόνων,
Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 1997.
Ὀρλάνδος, Ἀ.Κ., Τὰ ὑλικὰ δομῆς τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τ. 2, 1958.
Πάλλης, Ε. Ν., «Συμβολὴ εἰς τὴν ἔρευναν τῶν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα τελουμένων ἐν Εὐβοίᾳ ἀθλητικῶν
ἀγώνων», ΑΕΜ, τ. ΙΔ΄, 1968, σελ. 354-389.
Πετράκος, Β.Χ., «Ἐπιγραφαὶ Ἐρετρίας, ΑΔ, τ. 23, 1968, Μελ., σελ. 100, πίν. 46.
Πετράκος, Β.Χ., «Στοὰ στὴν ἀγορὰ τῆς ἀρχαίας Ἐρετρίας», ΑΕΜ ΚΔ’, 1981-2, σελ. 324-336, πίν. 1-8.
Πέτσαλης, Ν. Α., «Εὐβοϊκή νομισματολογία», ΑΕΜ Α΄, 1935, Ἀθήνησι 1936, σελ. 9-21.
Πολίτης, Λ., «Χαλκῆ ὑδρία ἐξ Ἐρετρίας», ΑΕ 1936, σελ. 147-174.
Σακελλαρίου, Μιχαήλ, «Πρώιμοι ἱστορικοὶ χρόνοι: Χαρακτήρας ἀρχαίων ἑλληνικῶν κρατῶν», Ἱστορία
τῶν Ἑλλήνων, τ. 2: Ἀρχαϊκοὶ χρόνοι, Δομή, Ἀθήνα 2005, σελ. 26-37.
9Σακελλαρίου, Μιχαήλ, Πόλις: ἕνας τύπος ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κράτους, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 2007.
Σαπουνᾶ-Σακελλαράκη, Εὔβοια: «Ἱστορικὸ καὶ ἀρχαιολογικὸ περίγραμμα», στό: Ἀρχαιολογία: Εὔβοια καὶ
Στερεὰ Ἑλλάδα, ἐπιμ. Α.Γ. Βλαχόπουλος, Μέλισσα, Ἀθήνα 2010, σελ. 47-54.
Τουλούπα, Ἔ., Τὰ ἐναέτια γλυπτὰ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀπόλλωνος Δαφνηφόρου στὴν Ἐρέτρια. Ἰωάννινα 1983.