Επ. Καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας της Γνώσης, Πάντειο Πανεπιστήμιο
roger77738@yahoo.gr
Επιστήμη, ιδεολογία & κοινωνιολογία της γνώσης
(Α) 1. Συνδέεται η προθεωρητική αντίληψη της ιδεολογίας με ό,τι αποκαλούμε γνώση; 2. Σχετίζεται ο τρόπος με τον οποίο συγκεντρώνουμε το υλικό που χρησιμοποιούμε για να καταλήξουμε σε γνωσιακές προτάσεις με τις γενικότερες έξω-ερευνητικές, έξω-γνωσιακές αντιλήψεις μας; 3. Παίζουν ρόλο (ως προς την ποσότητα και την ποιότητα, τον αριθμό, τη συχνότητα και την ένταση) στη συγκρότηση μιας γνωσιακής πρότασης οι έξω-γνωσιακές, έξω-ερευνητικές παραδοχές; 4. Με ποιον τρόπο όλα τα προηγούμενα επηρεάζουν (και εν πολλοίς κατευθύνουν) τον/την ερευνητή/τρια;
Θεωρώ ότι η απάντηση είναι καταφατική στις τρεις πρώτες ερωτήσεις, τόσο για τις φυσικές όσο και για τις κοινωνικές επιστήμες. Μένει να δειχθεί, επιπλέον, αναγκαστικά σύντομα, ο τρόπος της επίδρασης των έξω-γνωσιακών παραγόντων στα πρόσωπα. Στην ανακοίνωση αυτή, υιοθετώντας θέσεις που πηγάζουν από μια επιστημολογική και όχι κανονιστική αντίληψη της ιδεολογίας, θα επιχειρήσω να υποστηρίξω με συνοπτικό (αλλά ελπίζω σαφή) τρόπο τις «απαντήσεις» που έδωσα προηγουμένως. Για το σκοπό αυτό θα ακολουθήσω τα παρακάτω βήματα: η εικόνα που επιθυμώ να παρουσιάσω θα σχηματισθεί από τη συναρμογή των ακόλουθων τμημάτων.
(Β) 1. Η αναζήτηση της επίδρασης των ιδεολογικών και γενικότερα κοινωνικών επιδράσεων στην επιστημονική διαδικασία μπορεί να ενταχθεί στο ερευνητικό πλαίσιο της Κοινωνιολογίας της Γνώσης. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των «προπατόρων» της, π.χ. Mannheim, οι κοινωνικές θέσεις τις οποίες κατέχουμε και οι ιδεολογικές παραδοχές τις οποίες σχηματίζουμε, επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο. Για τον Mannheim οι κοινωνικές μας θέσεις και οι ιδεολογικές μας παραδοχές επηρεάζουν την έρευνα στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών αλλά όχι στο πεδίο των φυσικών επιστημών. 1α) Σε κάπως μεταγενέστερο χρονικό πλαίσιο, αλλά έχοντας εμφανώς διαφορετική οπτική, εντάσσεται ο Ludwik Fleck, ο οποίος μας έδειξε ότι ο τρόπος αντίληψής μας της πραγματικότητας σχετίζεται, γενικά, με το στυλ σκέψης (thought style), το οποίο κυριαρχεί στα όρια της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουμε. Μάλιστα όλοι, επιστήμονες ή όχι, ανήκουν σε κάποιο στυλ σκέψης. Καμιά/κανείς δεν λειτουργεί αυτόνομα. 2. Στο πλαίσιο της Κοινωνιολογίας της Γνώσης του τελευταίου τέταρτου του εικοστού αιώνα, εντάσσεται η λεγόμενη Νέα Κοινωνιολογία της Γνώσης (Σχολή Εδιμβούργου), της οποίας οι παραδοχές προχωρούν ένα βήμα παραπέρα (σημ.: από τον Mannheim): σύμφωνα μ’ αυτήν, οι έξω-γνωσιακές παραδοχές δεν παίζουν ρόλο μόνο στη συγκρότηση των κοινωνικών επιστημών αλλά και των φυσικών. 3. Μήπως τα προηγούμενα μάς οδηγούν σε σχετικισμό; Η απάντηση είναι καταφατική. Ας μην ξεχνάμε ότι η συγκρότηση της Κοινωνιολογίας της Γνώσης από τον Mannheim αποσκοπούσε στη δυνατότητα περιορισμού του άκρατου σχετικισμού που ήταν διάχυτος στη Γερμανία της εποχής του. Είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε τον ακραίο σχετικισμό; Θεωρώ πως ναι: το γνωσιολογικό «κέντρο» μπορεί να μας προσφέρει προστασία, τόσο από μια εικόνα της επιστήμης ασφαλισμένης μέσα σε γυάλα και απρόσβλητης από εξωτερικές επιδράσεις (βλ. Merton), όσο και από τις ακρότητες των σημερινών αναγνώσεών της. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο τρόπος με τον οποίο οδηγούμαστε στη γνώση δεν είναι αγνός και ουδέτερος, αλλά η ιδεολογία, ως ένας έξω-γνωσιακός παράγων, παίζει σημαντικό ρόλο.
Βιβλιογραφία
Barnes, Barry. (1977). Interests and the Growth of Knowledge. Routledge & Kegan Paul, London.
Bloor, David. (1976a). Knowledge and Social Imagery. Routledge & Kegan Paul, London.
Fleck, Ludwik. (1979). Genesis and Development of a Scientific Fact. Thaddeus Trernn and Robert Merton (eds). The University of Chicago Press, Chicago.
Koerdge, Noretta. (2000) “Science, Values, and the value of Science”, στο Philosophy of Science. Vol. 67, Supplement. Proceedings of the 1998 Biennial Meetings of the Philosophy of Science Association. Part II: Symposia Papers (Sep. 2000), σσ: S45-S57. Mannheim, Karl. (1997). Ιδεολογία και ουτοπία. (Μτφ. Γιώργος Ανδρουλιδάκης). Αθήνα: Γνώση.