Γνωστοί κυρίως ως ονόματα, αυθεντίες του παρελθόντος ή πρόσωπα παγκοσμίου κύρους, οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, από τον Θαλή τον Μιλήσιο μέχρι τον Παναίτιο τον Ρόδιο, αλλά και μετά, είναι στο περιεχόμενο του στοχασμού τους άγνωστοι στην νεοελληνική κοινωνία. Ο σύλλογος Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «σὺν Ἀθηνᾷ» στοχεύει ακριβώς να καλύψει αυτό το κενό και να διευκολύνει την πραγματική γνωριμία μας με το περιεχόμενο της σκέψης των αρχαίων στοχαστών.
Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία καλύπτει περισσότερο από επτά αιώνες στοχασμού και είναι χώρος ευρύς στον οποίο ακόμη και οι πιο εξειδικευμένοι από εμάς έχουμε συνήθως μερική μόνο θέαση. Παράλληλα είναι χώρος ετερογενής εντός του οποίου αναδύθηκε ποικιλία φιλοσοφικών/ιδεολογικών ρευμάτων και πρακτικών: η φυσική φιλοσοφία (μελέτη των φυσικών φαινομένων, κοσμολογία, αναζήτηση της πρώτης αιτίας, ορθολογισμός), οι Πυθαγόρειοι (ηθική φιλοσοφία, ασκητισμός, σημασία των μαθηματικών), πλατωνισμός (ιδεαλισμός), Κυνικοί φιλόσοφοι (αντικομφορμισμός, πατέρες της αναρχικής ιδεολογίας), Επικούρειοι (η ηδονή είναι το ανώτατο αγαθό), Στωικοί φιλόσοφοι (η ηδονή δεν είναι το ανώτατο αγαθό) κ.α. Παρά την διαφορετικότητά τους τα φιλοσοφικά είδη που εμφανίστηκαν στην αρχαία Ελλάδα έχουν σημεία σύγκλισης: τη διερεύνηση, την αναζήτηση της αλήθειας και την επιδίωξη της γνώσης, με απώτερο σκοπό κατά κανόνα την ευδαιμονία/ευτυχία του ανθρώπου. Από ένα σημείο και έπειτα τα διαφορετικά φιλοσοφικά ρεύματα συγκλίνουν και στο ίδιο το πρόσωπο του Σωκράτη, τον οποίο σχεδόν όλοι επικαλούνται ως ιδεολογικό πρόδρομο και δικαίως, γιατί όλο και κάτι εμφανίζεται να αναφέρει, όπως τον διασώζει ο Πλάτωνας, που να δίνει ερείσματα στην μία ή την άλλη άποψη.
Ο σύλλογος αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας στοχεύει να δώσει πολλές ευκαιρίες γνωριμίας των συμπολιτών μας με όσο γίνεται περισσότερες πλευρές του αρχαιοελληνικού στοχασμού τα επόμενα χρόνια, και συστηματικά στις συναντήσεις του Σαββάτου, και εκτάκτως μέσα από διάφορες ομιλίες ειδικών και άλλων. Εδώ θα ήθελα να επισημάνω προσωπικά δύο μόνο δείγματα από την σκέψη και τον προβληματισμό των φιλοσόφων και πως αυτός γειώνεται με το σήμερα.
1. «Οὐδεὶς ἑκὼν πονηρός» Η άφεση
Το «οὐδεὶς ἑκὼν πονηρός» ‘κανείς δεν είναι κακός με την θέλησή του/κανείς δεν θέλει να είναι κακός/επιβλαβής’ είναι ρήση που αποδίδεται στον Σωκράτη και εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές στα πλατωνικά συγγράμματα. Αυτό που εννοεί είναι πως οι επιβλαβείς συμπεριφορές των ανθρώπων έχουν αίτια άλλα από την προαίρεσή τους. Συχνά ο άλλος δεν κατάλαβε το μέγεθος του κακού που προκαλεί, δεν μπόρεσε να προβλέψει τις συνέπειες ή κινείται από πάθη που δεν μπορεί να υπερνικήσει (π.χ. φιλαργυρία), δηλαδή είναι άρρωστος. Η ρήση αυτή του Σωκράτη για μας σήμερα θα σήμαινε ότι δεν είναι χρήσιμο όλη την ενέργειά μας να την καταναλώνει κανείς μόνο στον θυμό για το ποιοί ευθύνονται και ποιοί μας έβλαψαν. Παράλληλα η μνησικακία (να μην μπορεί κανείς να ξεχάσει το κακό που του έκαναν) είναι και ένα από τα πάθη της ψυχής στα οποία αναφέρονται οι Στωικοί, είναι κάτι που βλάπτει και φθείρει πρώτα αυτόν που το βιώνει (φύση του ανθρώπου είναι κατά τους Στωικούς η αρετή, γι αυτό άλλωστε μας ενοχλεί και η κακία, γιατί μας είναι ξένη). Και άφεση δεν σημαίνει ατιμωρησία. Σημαίνει πως δεν θα διαθέτουμε άλλο χρόνο και άλλη ενέργεια, τουλάχιστον κάποιοι από μας, σε όσους νιώθουμε ότι ευθύνονται για πράγματα ή καταστάσεις. Ούτε ένα λεπτό. Αλλά πρέπει να προχωρήσει κανείς επί του πρακτέου. Οργανωμένα. Σε μικρό και σε μεγαλύτερο επίπεδο. Η δικαιοσύνη ή η επανάσταση μπορεί να κινηθεί ανεξάρτητα, ενώ δίνει κανείς έτσι την ευκαιρία και σε όποιον έφταιξε να επανορθώσει. Πρέπει να κοιτάμε και μπροστά, στο μέλλον που μπορούμε να φτιάξουμε, επειδή ο άνθρωπος είναι βασικά καλός, δεν θέλει να είναι κακός––λέει ο Σωκράτης––άρα και μπορεί να βοηθήσει ο κάθε άνθρωπος, να είναι δηλαδή χρήσιμος και όχι επιβλαβής, και αξίζει την προσπάθεια του οποιουδήποτε. Και αυτή είναι μία στάση που δεν απορρέει από την καλοσύνη, αλλά από την παρατήρηση και την κοινή λογική.
2. Η καινούρια πολιτική θεωρία
Η πολιτική θεωρία, πως μπορεί δηλαδή μια πολιτεία να λειτουργήσει αποτελεσματικά και δίκαια, απασχόλησε τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους ήδη από τους επτά σοφούς. Πέρα από το νομοθετικό έργο του Σόλωνα (παραγραφή χρεών), και τον προβληματισμό των περισσοτέρων από τους επτά σοφούς για την βελτίωση της δημοκρατίας, ενδεικτικά αναφέρουμε πως ο Βίας ο Πριηνεύς (ένα από τους επτά, από την Πριήνη, πόλη κοντά στην Μίλητο) είχε γράψει έργο με τίτλο «περὶ Ἰωνίας, τίνα μάλιστα ἂν τρόπον εὐδαιμονοίη» ‘για την Ιωνία, με ποιόν τρόπο μπορεί να οδηγηθεί όσο γίνεται καλύτερα στην ευδαιμονία’ (=ευτυχία, οικονομική και γενικότερη άνθηση, Διογένης Λαέρτιος 1.85.10-11). Σώζεται μόνο ο τίτλος, αλλά και μόνο από αυτόν φαίνεται ο προβληματισμός του φιλοσόφου, όσον αφορά το πως μπορεί να οδηγηθεί στην ακμή η ευρύτερη πατρίδα του. Αυτό δείχνει πως η Πολιτεία του Πλάτωνα δεν έπεσε από τον ουρανό, είχε και προηγούμενα και επόμενα. Ομοίως και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, μεχρι και το έργο Περί πολιτείας του Ζήνωνα του Στωικού, το οποίο πάλι ως τίτλος μας σώζεται, αλλά είναι και αυτό δείγμα πολιτικού προβληματισμού. Αυτό που μας αφορά από όλα αυτά είναι όχι τόσο το τί λένε, αλλά ότι τους απασχολούσε. Δεν το θεωρούσαν ανέφικτο, ούτε τους έλειπαν οι εξωτερικοί ή εσωτερικοί αντίπαλοι και κίνδυνοι. Μας δίνουν παράδειγμα πολιτικού προβληματισμού, χωρίς πανικό και υστερία, χωρίς μισαλλοδοξία και φανατισμό, χωρίς δυϊσμό και αντιπαλότητα, αλλά με αντικειμενική και καλοπροαίρετη εξέταση των πραγμάτων. Αν δεν μας αρέσει το πολίτευμα που έχουμε, όπως είναι, μπορούμε να διαμορφώσουμε άλλο, πιο αποτελεσματικό με γνώμονα το κοινό καλό, που είναι και το κριτήριο διαχωρισμού των πολιτευμάτων κατά τον Αριστοτέλη σε ορθά και μη (Ορθά πολιτεύματα: εκείνα τα οποία εξυπηρετούν το κοινό καλό. Μη ορθά πολιτεύματα/παρεκβάσεις: εκείνα που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των κυβερνώντων). Και δεν υπάρχει κανείς που μπορεί να μας εμποδίσει να σκεφτούμε. Και το τι και το πως.
Αυτά τα λίγα θα είχα να καταθέσω εδώ από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, που είναι χώρος αισιοδοξίας για τον άνθρωπο και διανοητικής υγείας (λογικής). Η προσέγγιση που κάνουμε στον αρχαιοελληνικό στοχασμό έχει αφενός γνωστικό χαρακτήρα. Είναι φιλοσοφία από τις πηγές, παρατίθενται δηλαδή τα αποσπάσματα από αρχαία κείμενα (είτε των ίδιων των φιλοσόφων, όταν σώζονται, είτε συγχρόνων ή μεταγενεστέρων, που αποτελούν έμμεσες πηγές). Αφετέρου αποβλέπει να ανακινήσει το ίδιο το φιλοσοφείν στους συμμετέχοντες, με την έννοια του προβληματισμού και της μετριοπαθούς επανεξέτασης πραγμάτων, πάντα με αναφορά στην πραγματικότητα, ειδικά εκεί που πολλές από τις ιδεολογίες ή νοοτροπίες μας είναι αδιέξοδες. Περισσότερα μπορεί κανείς να αναζητήσει και μόνος του και στις συναντήσεις του συλλόγου τα Σάββατα στο οίκημα «Πυθαγόρας».