Υπ. Δρ. Πολιτικής Φιλοσοφίας, Νομική ΕΚΠΑ
panagiotisgln@gmail.com
Η αναζήτηση της αλήθειας μεταξύ φυσικής και πολιτικής φιλοσοφίας της Αναγέννησης: η συνδιαλλαγή των φιλοσόφων
Η μετάβαση από τον ελληνορωμαϊκό στον ευρωπαϊκό κόσμο που συντελέστηκε κατά τον Μεσαίωνα και η σύνδεση κλασικού και ρομαντικού στοιχείου, δηλ. του αρχαίου ελληνικού πνεύματος που έρρεπε προς τις αξίες του ωραίου, του αγαθού και της αλήθειας με τον μεταρωμαϊκό άνθρωπο εντοπίζεται ήδη στο πρόσωπο του Αυγουστίνου. Έτσι, εκείνη την περίοδο η αλήθεια αναζητούνταν υπ’ αυτούς τους όρους, αφού συχνά αναμειγνυόταν με τις λοιπές (φαινομενικά μη συνάδουσες) προσεγγίσεις.
Συναφώς, και αργότερα κατά την πρώιμη ιταλική ουμανιστική περίοδο (14ος αι.) και, ενόψει του ότι ο Πλάτωνας ετύγχανε μεγαλύτερης προτίμησης απ’ τον Αριστοτέλη, το ζήτημα της αλήθειας συνέχισε να συμφύρεται με θρησκευτικές θεωρήσεις. Ήδη ο Πετράρχης κατέστησε το χριστιανισμό λυδία λίθο της φιλοσοφικής αλήθειας. Αλλά επ’ ουδενί οι θεωρητικοί της Αναγέννησης δεν υπήρξαν συμπαγείς στις θεωρητικές τους θέσεις περί αλήθειας. Και τούτο διότι καθορούσαν την αλήθεια υπό άλλο πρίσμα: αρκετοί την επισκοπούσαν κυριολεκτικά, ως ζήτημα της γνωσιολογικής μερίδας της φιλοσοφίας, μερικοί τη συνέδεαν με τη θρησκευτική αποκάλυψη, άλλοι με τον νόμο και την πολιτική.
Αρχικά, ο T. Campanella ακολουθώντας την παράδοση που πρέσβευσε ο Telesio, απέρριπτε τη (μεσαιωνική) μελέτη της αριστοτελικής παράδοσης, αποσκοπώντας τελικά στην διερεύνηση της αλήθειας μέσω φυσικής παρατήρησης και αρνούμενος να ασπαστεί και την αρχή του υλομορφισμού. Κατά δε τον Cusa, η αλήθεια όταν είναι απόλυτη, μοναδική και μη σχετική, διαφεύγει της ανθρώπινης κατανόησης. Η αλήθεια δεν είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή με ανθρώπινα μέτρα.
Ο M. Ficino συμπλέκοντας θρησκεία και μυστικισμό, αποφάνθηκε ότι οι άνθρωποι, αν και κάποια στιγμή γεύτηκαν τη θρησκευτική αλήθεια, ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις βίωσαν την απόκρυψή της και οι δρόμοι φιλοσοφίας και θρησκείας χώρισαν. Ο G. Bruno, όπως διαφαίνεται στο έργο του «Spaccio della bestia trionfante» αναζητώντας το ζήτημα νόμων και αλήθειας – σημειώνεται ότι πρόκειται για έργο ξεκάθαρα πολιτικής έμπνευσης – αναδεικνύει την αποστολή του νόμου, που νικώντας την ομοιομορφία της φύσης, υμνεί τις ατομικές αρετές, επιβάλλοντάς τις χωρίς φραγμούς. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απρόβλεπτος καρπός του συνδυασμού «διάνοιας και χεριών». Η αλήθεια στο μνημονευόμενο έργο συμπλέκεται με τη νομοτεχνική της φύσης. Στην πολιτική φιλοσοφία της εποχής, ο Machiavelli, εξερευνώντας τη σχέση ηθικής – πολιτικής, εξευρίσκει την αλήθεια στην πραγματικότητα-αντικειμενικότητα και όχι σε σχέση με αφηρημένες αρχές. Θέτει μετ’ επιτάσεως το κριτήριο του ρεαλισμού, αλλά όχι του αμοραλισμού. Σύμφωνα με το πολιτικοφιλοσοφικό του οικοδόμημα, η αλήθεια στην πολιτική σηματοδοτεί την ικανότητα της δεύτερης να αυτοορίζεται, αλλά και ο Ηγεμών δεν πρέπει να είναι ανήθικος ή αδιάφορος.
Καταληκτικά, φαίνεται πειστικό πως για την αναγεννησιακή επιστήμη, τα εγειρόμενα ζητήματα δεν αποτέλεσαν περιχαρακωμένους (και αποσπασματικούς) στοχασμούς, αλλά ετέθησαν με πρωταρχικό στόχο τον επαναπροσδιορισμό της θέσης και του ρόλου του υποκειμένου στο Σύμπαν και την ανακάλυψη της αλήθειας στην πολιτική και τη φυσική επιστήμη. Έτσι, η αναγεννησιακή αναζήτηση της αλήθειας ίσως – παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις ανάλογα με το πρίσμα της κάθε άποψης – υπήρξε κατά το μάλλον ή το ήττον συμπαγής, με την έννοια ότι αποσκοπούσε να διερευνήσει συγκεκριμένα ερωτήματα, ασχέτως αν η άοκνη αυτή προσπάθεια εξικνείτο τελικά και στη διατύπωση και επίλυση διαφορετικών ερωτημάτων περί του τι εστί αλήθεια για τον άνθρωπο και τον κόσμο.
Βιβλιογραφία (για την περίληψη)
Allen J.W., A History of Political Thought in the 16th century, 1960.
Αντωνίου Θ., Ιστορία των πολιτικών ιδεών, εκδ. Νομ. Βιβλιοθήκη, 2016.
Bentley J.H., Politics and Culture in Renaissance Naples, Princeton, 1987.
Burckhardt J., The Civilisation of the Renaissance in Italy (S. Middlemore translation), ed. P. Burke and P. Murray, London, 1990.
Coleman J., The individual in political theory and practice, Oxford, 1996.
Copleston Fr., A History of Philosophy. Vol. III: Late Medieval and Renaissance Philosophy, The Newman Press, 1953.
Dunning W.A., History of Political Theories, Ancient and Medieval, Bibliobazaar, 2009.
Hexter J., The vision of politics on the eve of the Reformation, London, 1973.
Μαυριάς Κ., Ιστορία των πολιτικών ιδεών : από την Ελληνική Αρχαιότητα έως τον Ρουσσώ, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλα, 2014. Swift A., Πολιτική φιλοσοφία, εκδ. Οκτώ, 2015.