Αλέξανδρος Νεκτάριος Βασιλείου-Δαμβέργης

Δρ. Ιστορίας & Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης alexandrosdamvergis@yahoo.com

Επιστημολογία της ιστορικής γνώσης στον Θουκυδίδη και τον Ιμμ. Καντ

Πόσο σημαντικές είναι οι δύο θεωρητικές προσλήψεις της ιστορίας Θουκυδίδη και Καντ από πλευράς επιστημολογικής, και ποια η κοινή τους βάση στη φιλοσοφία της ιστορίας; Ποια είναι η επικαιρότητά τους και τι κληροδοτούν στο σύγχρονο και στο μελλοντικό κόσμο; Μελετώντας κριτικά και συγκριτικά τους δύο στοχαστές θα λέγαμε ότι ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του, με την ανατομία της ανθρώπινης φύσης και τη διερευνητική ματιά του στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτικών κοινωνιών, δημιουργεί ένα διαχρονικό κυκλικό σχήμα ερμηνείας, το οποίο οδηγεί τον αναγνώστη σε κάθε εποχή στην κατανόηση και ερμηνεία της ανθρώπινης φύσης και ιστορίας, στη γνώση και την πρόγνωση, ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες, οι οποίες έρχονται, παρέρχονται και επανέρχονται, παράγοντας νομοτελειακά ανάλογα γεγονότα (Adock 1963∙ Cartledge 2002∙ Cartledge 2011∙ Conor 1984∙ Dover 1973∙ Finley 2006∙ Hornblower 1987∙ Judd 1967∙ Kagan 2011∙ Mαρακαντωνάτος 2003∙ Romilly 1991∙ Romilly 2000∙ Rowe 2000). Ο Εμμανουήλ Καντ, με τη σειρά του, προβάλλει την πίστη σε ένα ερμηνευτικό σχήμα ανοδικής πορείας της ανθρώπινης ιστορίας, κατά την πρόνοια τς φύσεως. Ο φιλόσοφος του Διαφωτισμού (κηρύττει την πίστη στον ορθό λόγο και τη δυνατότητα κατανόησης της ιστορίας ως εξελικτικής επί το βέλτιον ηθικής πορείας του ανθρώπου (Hondt 1994∙ Kονδύλης 1993∙ Lefebvre 2010∙ Windelband & Heimsoeth 2005).

Tόσο η αναλογία της σκοπιμότητας και νομοτέλειας των νόμων του φυσικού σύμπαντος, όσο και οι a priori δυνατότητες που αναγνωρίζει στο Λόγο, σε επίπεδο μεταφυσικής και ηθικής του ανθρώπου, συνεπάγονται ανάλογες δυνατότητες σε επίπεδο πολιτικής ηθικής, άρα και εξέλιξης (evolution) στην ανθρώπινη ιστορία. Ενθαρρυντικό για την ηθική πρόοδο του ανθρώπου είναι το στοιχείο του ανιδιοτελούς ενθουσιασμού για μια δίκαιη πράξη, όπως αυτός που διαπιστώνει στη Γαλλική επανάσταση, που δείχνει την ικανότητα του ανθρώπου να επιτελεί ηθικές πράξεις, άρα και να βελτιώνεται ηθικά (Akrivoulis 2015∙ Aνδρουλιδάκης 2010∙ 2010∙ Arendt 2008∙ Arndt 2006∙ Cassirer 2001∙ Cavalar 2012∙ Hornblower 2005∙ Kleingeld 1995∙ Κant 2011∙ Καντ 1984∙ Κant 1992∙ Κάντ 1971∙ Κant 2004∙ Κant 2013∙ Κant 2012∙ Κant 1982∙ Κant 1988∙ Κant 1996∙ Κant 1992∙ Κant 2011∙ Kant 2006∙ Kleingeld 1995∙ Kουσκουβέλης 1997∙ Vleeschawer σσ. 19-98∙ Walsh 1994∙ Παπανούτσος Αθήνα 1970∙ Πελεγρίνης 1998∙ Rauscher 2016∙ Rohlf 2014∙ Σαργέντης 2012∙ Σαργέντης 2004, 40-58∙ Wilkins 1966∙ Williams1983∙ Walker 2003∙ Windelband & Heimsoeth 2005). Ο Καντ, ιδιαιτέρως μετά το Β΄ Παγκόσμιο και τον Ψυχρό πόλεμο, δεν παύει να καλεί σε προβληματισμό, να εμπνέει και να δίνει ιδέες στους σύγχρονους πολιτικούς που προάγουν διαχρονικά ιδανικά, όπως ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, η αποφυγή του πολέμου και η επιδίωξη της ειρήνης, ο εκδημοκρατισμός των κρατών με τη βελτίωση της νομοθεσίας και της αντιπροσώπευσης, η βελτίωση και σύσφιξη των διεθνών σχέσεων, η ενδυνάμωση και βελτίωση της ΕΕ και των Διεθνών οργανισμών.

Η ανθρωπιστική, κοινωνική και πολιτική σκέψη του Θουκυδίδη, απευθυνόμενη σε κάθε μελλοντικό αναγνώστη, συνεχίζει μετά από εικοσιπέντε αιώνες να διδάσκει τις επερχόμενες γενεές. Επί τη βάσει της παραδοχής ότι η ανθρώπινη φύση, κατά τις φυσικές καταβολές της, παραμένει η ίδια, άρα ότι και στην ανθρώπινη ιστορία εκδηλώνονται οι ίδιες αρετές και πάθη, με τα συνακόλουθα αποτελέσματα, το έργο του συνεχίζει να είναι σημαντικό εγχειρίδιο γνώσης των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, αλλά και πολύτιμος οδηγός στην πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις (Adock 1963∙ Βotsford & Robinson, 2008∙ Cartledge 2002∙ Clark 1993∙ Conor 1984∙ Doyle 1990∙ Finley 2006∙ Hornblower 1987∙ Judd 1967∙ Lebow 1991∙ Mαρακαντωνάτος 2003∙ Romilly 1991∙ Romilly 2000∙ Romilly 1988∙ Sinclair 1951∙ Westlake 1989∙ Wilcken 1976∙ Zagorin, Perez, Thucydides: an Introduction for the Common Reader. Princeton Univ. Press, Princeton 2005). Ο Καντ από τη πλευρά του, για διαφορετικούς λόγους και μέσα σε περιστάσεις παγκοσμιοποίησης, είναι επίκαιρος στον τομέα της ηθικής και της πολιτικής (Aνδρουλιδάκης 2010∙ 2010∙ Arendt 2008∙ Arndt 2006∙ Cavalar 2012∙ Kleingeld 1995∙ Κant 2011∙ Καντ 1984∙ Κant 1992∙ Κάντ 1971∙ Κant 2004∙ Κant 2013∙ Κant 2012∙ Κant 1982∙ Κant 1988∙ Κant 1996∙ Κant 1992∙ Κant 2011∙ Kant 2006∙ Kleingeld 1995∙ Kουσκουβέλης 1997∙ Kωστίκος 2007∙ Vleeschawer σσ. 19-98∙ Walsh 1994∙ Vleeschawer σσ. 19-98∙ Walsh 1994∙ ΜcCloughan 2003∙ Nisbet & Reiss 1970∙ Ντελέζ 2000∙ Παπαγεωργίου 2005, σ. 67-72∙ Παπανούτσος Αθήνα 1970∙ Πελεγρίνης 1998∙ Rauscher 2016∙ Rohlf 2014∙ Σαργέντης 2012∙ Σαργέντης 2004, 40-58∙ Wilkins 1966∙ Williams1983∙ Walker 2003∙ Windelband & Heimsoeth 2005). Με τον φιλοσοφικό προβληματισμό του μέσα στην ιστορία έρχεται να φωτίσει τον νου και την διάνοια όσων από τους πολιτικούς άρχοντες και τους πολίτες των σύγχρονων κρατών έχουν ανοικτό πνεύμα, τέτοιο ώστε να αφήσουν την σκέψη τους να δεχθεί αυτό το “φως” των ιδεών του απροκατάληπτα, μακριά από οικονομικά, γεωπολιτικά και ενεργειακά ή άλλα συμφέροντα, με γνώμονα πάντα τον ορθό λόγο, το βασικό μεθοδολογικό εργαλείο του Διαφωτισμού.

Abstract

Thucydides in his history, with the outline and anatomy of human nature, as well as with his exploratory look at the history of human political societies, creates a timeless circular form of interpretation, which benefits the reader at any time in the understanding and interpretation of human nature and history, depending on the historical circumstances, which come, go and come back, producing factories of a similar nature (Adock 1963∙ Cartledge 2002∙ Cartledge 2011∙ Conor 1984∙ Dover 1973∙ Finley 2006∙ Hornblower 1987∙ Judd 1967∙ Kagan 2011∙ Mαρακαντωνάτος 2003∙ Romilly 1991∙ Romilly 2000∙ Rowe 2000). Ιmmanuel Kant, in his turn, professes the belief in an interpretative shape of the upward course of human history, although within it are outlined smaller shapes of a cycle of improvement and deterioration (whose constituent is upward in the wake of nature). The philosopher of the Enlightenment, through his writings, continues to preach faith in the right reason and the ability to understand history as evolutionary on the human moral course (Aνδρουλιδάκης 2010∙ 2010∙ Arendt 2008∙ Arndt 2006∙ Cavalar 2012∙ Kleingeld 1995∙ Κant 2011∙ Καντ 1984∙ Κant 1992∙ Κάντ 1971∙ Κant 2004∙ Κant 2013∙ Κant 2012∙ Κant 1982∙ Κant 1988∙ Κant 1996∙ Κant 1992∙ Κant 2011∙ Kant 2006∙ Kleingeld 1995∙ Kωστίκος 2007∙ Vleeschawer 1987, 19-98∙ Walsh 1994).

Thucydides’ humanist, social and political thought, addressed to every future reader, with its admirable anatomy in human nature and particularly in psychology and morality, continues to teach the upcoming generations, after twenty-five centuries. On the basis of the assumption that human nature, in its natural processes, remains the same, so that in human history the same virtues and passions are manifested, with the consequent results, its work continues to be an important manual of knowledge of humanitarian and social sciences, but also a valuable guide to politics and international relations. Kant, in today’s political conditions, which are also unfavorable, as in the Peloponnesian war, for different reasons and in the context of globalization, is timely in the field of ethics and politics. With his philosophical reflection in history he comes to illuminate the mind and the thought of those of the political rulers and citizens of modern states who have an open mind to leave their thoughts to accept this “light” of his ideas unprejudiciously, away from economic, geopolitical and energy or other interests, with always the right reason, the basic methodological tool of the Enlightenment.

Βιβλιογραφία για τον Θουκυδίδη & την αρχαιότητα

Adock, F.E., Thucidides and his History, Oxford 1963.

Βotsford, G. W. & Robinson, C. A., Αρχαία ελληνική ιστορία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2008.

Cartledge, P., Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη, Λιβάνης, Αθήνα 2011.

Cartledge, P. (επιμ.), The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece, Cambridge 2002.

Γεωργούλης, Κ. Δ., Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, Παπαδήμας, Αθήνα 2007.

Connor, W. Robert, Thucydides, Princeton University Press, Princeton 1984. 

Dover, K.J., Thucidides, Oxford 1973.

Doyle, M., “Thucididean Realism”, Review of International Studies, 16 (July 1990), 223-237.

Finley John H, Θουκυδίδης, μτφρ. Τάσος Κουκουλιός, Παπαδήμας Αθήνα 2006. (τίτλος πρωτοτ. Thucydides, Oxford University Press, Oxford 1942)

Hornblower, S., Ο ελληνικός κόσμος 479-323 π.Χ., Οδυσσέας, Αθήνα 2005.

Hornblower, S., Θουκυδίδης, ο ιστορικός και το έργο του, μτφρ. Α. Μανιάτη, πρόλογος και επιμέλεια Α. Μαρκαντωνάτος, Τυπωθήτω, Αθήνα 2003

Judd, P., “Thucidides and the Study of War”, στο: Cordier, A.W. (ed.), Columbia Essays in International Affairs, Columbia Univ. Press, NY 1967.

Kagan, D., Θουκυδίδης, Ωκεανίδα, Αθήνα 2011.

Lebow, R. N., “Thucydides, Power, Transition Theory and the Causes of the War”, στο: Lebow, R.N. & Srauss, B., Hegemonic Rivalry from Thucydides to the Nuclear Age, Westview Press 1991.

Μαρκαντωνάτος, Γ., Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος, Gutenberg, Αθήνα 2003

Romilly, Jacqueline De, Ιστορία και Λόγος στον Θουκυδίδη, μτφρ. Ελένη Ι. Κακριδή (τίτλος πρωτοτ. Histoire et Raison chez Thucydide, Paris 1967), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991.

Romilly, Jacqueline De, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988.

Romilly, J. de, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός. Παπαδήμας, Αθήνα 2000.

Romilly, J. de., Η οικοδόμηση της αλήθειας στον Θουκυδίδη, μτφρ. Σ. Βλοντάκης, Παπαδήμας, Αθήνα 1994

Rowe, C.J. & Schofield, M. (επ.), Τhe Cambridge History of Greek & Roman Political Thought, Cambridge 2000.

Sinclair, T.A., History of Greek Political Thought, London 1951.

Westlake, H.D., Studies in Thucidides and Greek History, Cambridge 1989.

Wilcken, U., Αρχαία ελληνική ιστορία, Παπαζήσης, Αθήνα 1976.

Zagorin, Perez, Thucydides: an Introduction for the Common Reader. Princeton Univ. Press, Princeton 2005.

Βιβλιογραφία για τον Καντ & τους νεώτερους χρόνους

Akrivoulis, D. E. «Thucydides and Kant as limit ideas: a hermeneutic re-appropriation», Essays in honor of Professor Dr. Gáspár Bíró, ed. Z. Milovanovic and I., Dodovski, University American College Skopje 2015.

www.academia.edu/19882298/Akrivoulis_DE._Thucydides_and_Kant_as_limit_ideas_a_hermeneutic_re-appropriation

Ανδρουλιδάκης, Κώστας, Καντιανή Ηθική. Θεμελιώδη ζητήματα και προοπτικές, Ιδεόγραμμα Αθήνα 2010.

Arendt, Hannah, Η πολιτική φιλοσοφία του Καντ, μετάφρ. Βας. Ρωμανός, Νήσος, Αθήνα 2008.

Arndt, Αndreas, «Ανάμεσα στον λόγο και τη φύση: παρατηρήσεις για την καντιανή αντίληψη της ιστορίας», Αξιολογικά, τ. 15, Μάιος 2006, 103-115.

Cassirer, Ernst, Καντ και Ρουσσώ, (μετάφραση: Γερ. Λυκιαρδόπουλου), Έρασμος, Αθήνα 2001.

Cavalar, G., “Cosmopolitanisms in Kant’s philosophy”, Ethics & Global Politics, 5: 2, 2012, 95-118.

 Hondt, Jacques d’, «Ο Καντ και η γαλλική επανάσταση», Ουτοπία, 12 (1994), 81-92.

Κant, Ιmmanuel, Κριτική του πρακτικού λόγου, μετ. Κων. Ανδρουλιδάκης, Εστία, Αθήνα 2011.

Καντ, Ιμμάνουελ, Τα θεμέλια της Μεταφυσικής των ηθών.. Τζαβάρας, Δωδώνη, Αθήνα 1984.

Κant, Ιmmanuel, Για την αιώνια ειρήνη, μτφρ. Α. Ποτάγα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992.

Κάντ, Ιμμάνουελ, Δοκίμια, μεταφρ. Ευάγγελος Παπανούτσος, Δωδώνη, Αθήνα 1971.

Κant, Ιmmanuel, Η διένεξη των Σχολών, εισαγωγή-μετ. Θ. Γκιούρας, Σαββάλας Αθήνα 2004.

Κant, Ιmmanuel, Μεταφυσική των ηθών, μετ.-σημ. Κων. Ανδρουλιδάκης, Σμίλη, Αθήνα 2013.

Κant, Ιmmanuel, Τέσσερα δοκίμια κριτικής φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Πίσσης, Νήσος, Αθήνα 2012

Κant, Ιmmanuel, Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική, Ι.Τζαβάρας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1982.

Κant, Ιmmanuel, Η θρησκεία, μετάφρ. Στάθης Φερεντίνος, Γκοβόστης, Αθήνα 1988.

Κant, Ιmmanuel, Η πρώτη Εισαγωγή στην «Κριτική της κριτικής δύναμης», μετάφρ. Π. Μεϊντάνη, επίμετρο Κ. Ψυχοπαίδης, Πόλις, Αθήνα 1996.

Κant, Ιmmanuel, Για την αιώνια ειρήνη., μετάφρ.-επίμετρο Άννα Πόταγα, πρόλογος-επιμ. Λευτέρης Αναγνώστου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992.

Κant, Ιmmanuel, Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη, εισαγ.-μετ.-σχόλ. Χ. Τασάκος, Printa, Αθήνα 2011.

Kant, Immanuel, Προς την αιώνια ειρήνη: Ένα φιλοσοφικό σχεδίασμα. Η ιδέα του Καντ περί της αιώνιας ειρήνης: Από την ιστορική απόσταση 200 ετών, εμπεριέχεται το κείμενο του J. Habermas, μεταφρ. Κων. Σαργέντης. Αν. Συριοπούλου, Πόλις, Αθήνα 2006.

Kleingeld, Pauline, Fortschritt und Vernunft: Zur Geschichtsphilosophie Kants, Koenigshausen & Νeumann, Wuerzburg 1995.

Κονδύλης, Π., Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τ. Α΄ και Β΄, Θεμέλιο, Αθήνα 1993.

Κουσκουβέλης, Η., Εισαγωγή στην πολιτική επιστήμη και τη θεωρία της πολιτικής, Παπαζήσης, Αθήνα 1997.

Κωστίκος, Α. Α., Η καντιανή «Αιώνια Ειρήνη» ως κανονιστικός γνώμονας προσανατολισμού των διεθνών σχέσεων, διπλ. εργασία μπτχ., ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007.

Lefebvre, Georges, H Γαλλική επανάσταση, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010.

ΜcCloughan, M. J. B., Kant’s Theory of Progress, University of London, London 2003.

Miller, Stuart T., Νεότερη και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία, Gutenberg, Αθήνα 2018.

Nisbet, H.B., Reiss, H. (επιμ.), Kant: Political Writings, Cambridge 1970.

Ντελέζ, Ζιλ, Η κριτική φιλοσοφία του Καντ. Η θεωρία των ικανοτήτων, Εστία Αθήνα 2000.

Παπαγεωργίου, Κωνσταντίνος, «Πόλεμος και ειρήνη στον Kant», Σύγχρονα Θέματα τ. 27, αρ. 91, 2005, σ. 67-72.

Παπανούτσος, Ε. Π., Ηθική, Ίκαρος, 3η έκδ., Αθήνα 1970.

Πελεγρίνης, Θ., Οι πέντε εποχές της φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998.

Rauscher, Fr., Kant’s Social and Political Philosophy, Stanford Encyclopedia of Philosophy 2016. http://plato.stanford.edu/entries/kant-social-political/

Rohlf, Michael, “Immanuel Kant”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2014 Edition), Ed. N. Zalta (ed.), http://plato.stanford.edu/archives/sum2014/entries/kant/>.

Σαργέντης, Κωνσταντίνος, Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης, Νήσος, Αθήνα 2012.

Σαργέντης, Κωνσταντίνος, «Είναι η αιώνια ειρήνη δυνατή; Για την ιδέα της ειρήνης στον Καντ», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 21/61 (2004), 40-58.

Wilkins, Taylor Burleigh, “Teleology in Kant’s Philosophy of History”, History and Theory, τ. 5, 2 (1966), Wesleyan University σ. 172-185 https://www.jstor.org/stable/2504513

Williams, Howard, Kant’s Political Philosophy, Oxford, 1983.

Vleeschawer, Herman Jean, de, «Immanuel Kant» στο: Συλλογικό, Encyclopedie de la Pleiade. Ιστορία της φιλοσοφίας, τόμ. Α, μετάφρ.Κυρ. Σ. Κατσιμάνη, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 1987, σσ. 19-98.

Walker, R.., Καντ: Ο Καντ και ο ηθικός νόμος, μετ. Λ. Θεοδωρίδου, Ενάλιος, Αθήνα 2003.

Walsh, W. H., Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994. Windelband, W., H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, ΜΙΕΤ, Aθήνα 2005.