Υπ. Δρ. Τμήματος Μουσικών Σπουδών AΠΘ
Ιδεολογία στην Ελληνική Μουσική Εκπαίδευση των αρχών του 20ού αιώνα
Το μάθημα της «φωνητικής μουσικής» ορίζεται από το Νομικό Διάταγμα του 1834, ενώ το 1842 η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία εισάγει τον όρο «ωδική», ταυτίζοντας τη διδασκαλία της μουσικής με το ομαδικό τραγούδι (Κοκκώνης, 2016). Τα πρώτα επίσημα αναλυτικά προγράμματα συντάσσονται το 1894 και τα σχολικά τραγούδια κινούνται γύρω από θρησκευτικό, ιστορικό και φυσιολατρικό περιεχόμενο. Σύνηθες είναι και το φαινόμενο της προσαρμογής ελληνικών στίχων σε δανεισμένες ξένες μελωδίες (Κωστάντζος 2013, 16). Η αυτονόμηση της εθνικής αγωγής ξεκινάει μετά την ήττα της Ελλάδας στον πόλεμο του 1897 και η σταδιακή ενίσχυση της εθνικής αποστολής του σχολείου αποτυπώνεται στα σχολικά τραγούδια των αρχών του 20ού αιώνα.
Τα ιστορικά γεγονότα σε συνάρτηση προς το κίνημα του δημοτικισμού και τη συγκρότηση της επιστήμης της Λαογραφίας, συνετέλεσαν στην αναθεώρηση της άποψης για τον παραδοσιακό πολιτισμό. Η παράδοση ως ιδεολογικό κληροδότημα του ρομαντικού ιδεαλισμού, αποτέλεσε φαντασιακό φορέα της εθνικής ταυτότητας (Ξανθουδάκης 2004, 80) και το δημοτικό τραγούδι, κυρίαρχο ιδεολογικό όχημα για την ανάδειξη της ιστορικής συνέχειας και την αναγκαιότητα αφύπνισης της εθνικής συνείδησης. Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1913 τα τραγούδια με θρησκευτικό περιεχόμενο μειώνονται, ενώ εισάγονται συνολικά επτά δημοτικά τραγούδια (Σταύρου 2009, 27). Το πρόγραμμα της Ελληνικής Εθνικής Σχολής καθορίζει τη μουσική παραγωγή και εκπαίδευση (δημόσια και ιδιωτική) των αρχών του 20ού αιώνα, προδιαγράφοντας τι είναι ελληνικό και τι όχι βάσει της ιδεολογίας του θεμελιωτή της, Μανώλη Καλομοίρη. Η δημοτική γλώσσα αποτελεί το κατ’ εξοχήν εργαλείο έκφρασης του εθνικιστικού προγράμματος του Καλομοίρη, καθώς και η a priori υιοθέτηση των ιδεολογικών και αισθητικών αρχών του ρομαντικού λογοτεχνικού κινήματος.
Σκοπός της παρούσας εισήγησης είναι η ανάδειξη των κυρίαρχων ιδεολογικών εθνικιστικών τάσεων, μέσα από σχολικά εγχειρίδια μουσικής των αρχών του 20ού αιώνα, καθώς και του τρόπου με τον οποίο τα εν λόγω ιδεολογήματα διέπουν τη μουσική εκπαίδευση. Άλλωστε, ο προφανέστερος μηχανισμός μέσω του οποίου η εθνική ταυτότητα καλλιεργούταν, ήταν ανέκαθεν το εκπαιδευτικό σύστημα (Kitromilides 1989, 16).
Στον τομέα της μουσικής εκπαίδευσης, «η ιδεολογία τείνει προς την πραγμοποίηση (reification) και νομιμοποίηση (legitimation) και κατ’ επέκταση, στη διαιώνιση των υπαρχουσών κοινωνικών σχέσεων» (Green 2003, 2) περιλαμβάνοντας μουσικές πρακτικές και αξίες. Το νόημα και η αξία της μουσικής πάντοτε προέρχονται από ένα κοινωνικό πλαίσιο και την κυβερνώσα ιδεολογία του (Regelski 2003, 9). Στην περίπτωση της ελληνικής μουσικής εκπαίδευσης των αρχών του 20ού αιώνα, ο κανονιστικός χαρακτήρας της ιδεολογίας είναι πανταχού παρών, και εκδηλώνεται είτε άμεσα είτε έμμεσα ανάλογα με το τι θεωρείται εθνικά αναγκαίο και τι προβάλλεται (ή επιβάλλεται) ως εθνικά αντιπροσωπευτικό (Ξανθουδάκης 2004, 77).
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Κοκκώνης, Γιώργος & Μ. Ζουμπούλη, «Η σχολική μουσική εκπαίδευση: μια ιστορία διαχρονικής λογοκρισίας», στο Δημήτρης Χριστόπουλος και Πηνελόπη Πετσίνη (επιμ.), Λογοκρισίες στην Ελλάδα: Όψεις εικαστικής και μουσικής λογοκρισίας, Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Αθήνα 2016, σελ. 185-193. https://rosalux.gr/sites/default/files/publications/logokrisies_web.pdf
Κωστάντζος, Γιώργος. «Το παιδαγωγικό τραγούδι στο νεοελληνικό κράτος και οι παράγοντες διαμόρφωσής του». Εισήγηση στη διημερίδα Το ελληνικό τραγούδι: ιστορικές, κοινωνικές και καλλιτεχνικές διαστάσεις, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 22-23 Μαΐου, 2013.
Ξανθουδάκης, Χάρης. «Παράδοση, ΄΄παράδοση΄΄ και ιδεολογία στη σύγχρονη ελληνική μουσική» στο Ζητήματα αισθητικής και ταυτότητας στη σύγχρονη μουσική δημιουργία, επιμ. Β. Κίτσος, Κέντρο Μεσογειακής Μουσικής Λαμίας, Λαμία, σ. 77-82, 2004.
Σταύρου, Γιάννης. Η διδασκαλία της Μουσικής στα Δημοτικά Σχολεία και Νηπιαγωγεία της Ελλάδας (1830-2007): Τεκμήρια Ιστορίας. Αθήνα: Gutenberg, 2009.
Ξενόγλωσση
Green, Lucy. Why ‘Ideology’ is still relevant for critical thinking in music education. Action, Criticism, and Theory for Music Education. Vol.2, #2 (December 2003).
http://act.maydaygroup.org/articles/Green2_2.pdf
Kitromilides, Paschalis. “Imagined Communities” and the Origins of the National Question in the Balkans. European History Quarterly, 19(2), 149–192, 1989.
https://doi.org/10.1177/026569148901900203
Regelski, Thomas. About this issue: Ideology as reflexive or reflective? Action, Criticism, and Theory for Music Education. Vol.2, #2 (December 2003).